Budowę bazyliki rozpoczęto po soborze w Efezie w 431 roku. Miała stać się jedną z najwspanialszych, obok pozostałych trzech wielkich bazylik, najważniejszych w Rzymie, podkreślającą znaczenie Matki Bożej w Kościele. Silvio Negro znawca Rzymu stwierdził, że bazylika Santa Maria Maggiore wyróżnia się spośród pozostałych. Z zewnątrz przypomina budowlę z XVI wieku, ale wnętrze zachowało wiernie cechy stylu klasycznego, który przetrwał prawie niezmieniony do czasów współczesnych.
Przed główną fasadą bazyliki wznosi się kolumna, pochodząca z antycznej świątyni Makcencjusza, postawiona tam w 1614 na zlecenie papieża Pawła V. Na niej znajduje się figura Matki Bożej. (kolumna stała się wzorem dla kolumny Zygmunta III w Warszawie). Bazylikę wyróżnia najwyższa w Wiecznym Mieście, licząca 75 metrów romańska dzwonnica (kampanila) z 1377 roku. Za Bazyliką na polecenie Sykstusa V, ustawiono 15 metrowy egipski obelisk, pochodzący z mauzoleum Augusta.
W górnej części fasady bazyliki znajduje się mozaika z XV wieku ze znaną postacią Chrystusa, która jest dziełem Ferdynanda Fugi - architekta z połowy XVIII wieku. Nieopodal wejścia, z obu stron bazyliki, znajdują się nagrobki ścienne papieży Klemensa IX i Mikołaja IV. Przy wejsciu do Bazyliki stoi pomnik Filipa IV, króla Hiszpanii w latach 1605-65). Niezwykłe wrażenie robi posadzka, wyłożona kolorowymi marmurami i porfirem, która jest dwunastowiecznym dziełem znanego rodu architektów Cosmatich. Wnętrze bazyliki podzielone jest na trzy nawy przez dwa szeregi kolumn jońskich pochodzących jeszcze ze świątyni pogańskiej. Zachowane zostały proporcje wnętrza zgodnie z założeniami Witruwiusza, rzymskiego architekta, żyjącego w I wieku przed Chrystusem. Renesansowy sufit zaprojektowany został przez Giuliano da Sangallo i został ozdobiony złotem przywiezionym z Ameryki przez Krzysztofa Kolumba, a podarowanym przez Ferdynanda i Izabele - parę królewską z Hiszpanii. Do bocznej nawy, po prawej stronie, przylega do bazyliki baptysterium z XIX wiecznym wnętrzem. Z baptysterium można przejść do zakrystii której ściany i sklepienie pokrywają freski. Wśród nich widnieje obraz przedstawiający zamek w Malborku.
Ołtarz główny, zrobiony z lazurytu i agatu, osłania baldachim wsparty na czterech kolumnach z porfiru, oplecionych gałęziami z liśćmi z brązu. Jego autorem jest Ferdynand Fugi. W porfirowej urnie znajdują się relikwie św. Mateusza Apostoła oraz innych świętych. Pod ołtarzem znajduje się konfesja z klęczącą figurą papieża Piusa IX oraz z relikwiami żłóbka.
Bazylika jest przede wszystkim mocno związana z tradycjami bożonarodzeniowymi, tu znajdują się jedne z pierwszych w sztuce sakralnej sceny betlejemskie. Przy niej istniało także oratorium z betlejemską grotą z kawałkami skał przywiezionych z miejsca narodzenia Chrystusa - dlatego zwana była często "rzymskim Betlejem". Tutaj także pod ołtarzem głównym znajdują się relikwie żłóbka Pana Jezusa. Historia relikwii żłóbka otoczona jest wieloma niewyjaśnionymi tajemnicami. Początkowo znajdowały się w ołowianej skrzynce, później w srebrnej, ozdobionej płaskorzeźbami. W latach 1848-1849 relikwiarz zaginął w niewyjaśnionych okolicznościach. Za pontyfikatu Piusa IX został odnaleziony i przeniesiony do krypty pod ołtarzem głównym. W okresie Bożego Narodzenia relikwiarz wystawiany jest przed ołtarz główny.
Na szczególną uwagę zasługują dwie kaplice: Paulińska i Sykstyńska - obie stanowią właściwie kościoły same w sobie. W Paulińskiej, znajdującej się po lewej stronie, umieszczone są grobowce papieży: Pawła V i Klemensa VIII będące dziełem Flaminia Ponziego. Tam także znajduje się starożytny obraz Matki Bożej zwany Zbawieniem Ludu Rzymskiego (Salus Populi Romani). W prawym transepcie znajduje się kaplica Sykstyńska, zbudowana pod koniec XVI wieku według projektu Domenico Fontany, na planie krzyża greckiego z kopułą nad centralną częścią. Znajduje się w niej grobowiec Sykstusa V. Zdobią ją freski i sztukaterie ilustrujące wydarzenia z czasów pontyfikatu Sykstusa. Jest w niej także grobowiec kolejnego papieża, św. Piusa V.
W bazylice Santa Maria Maggiore spoczywa jeden z największych rzeźbiarzy i architektów włoskich Gian Lorenzo Bernini, autor m.in. kolumnady na Placu Św. Piotra oraz Fontanny Czterech Rzek na Piazza Navona.
INFORMACJE:
Bazylika Matki Bożej Większej jest otwarta od 7.00 do 19.00 (zimą do 18.00). Wstęp wolny.
Najlepiej dojść do Bazyliki od dworca Termini - głównego dworca w Rzymie, gdzie zatrzymują się linie metra A i B, pociąg i większość autobusów.